GESCHIEDENIS ORGEL

Uit: Cursus orgelkunde, Koninklijk conservatorium, Antwerpen.

Een eerste beknopte ontstaansgeschiedenis:

Het Waterorgel

De uitvinding van het orgel is te situeren in de derde eeuw voor Christus. Als datum wordt 246 v.C. genoemd. De bronnen verwijzen naar de ingenieur Ktesibios uit Alexandrië (tegenwoordig Egypte). Hij vertrok van het bestaande, Griekse blaasinstrument, de aulos, een dubbelrietinstrument en voorloper van onze hobo. Ktesibios plaatste een reeks op verschillende tonen gestemde auloi en plaatste die op een windwerk waarvan de druk geregeld werd door water: vandaar de naam hydraulos.

In dezelfde periode beschrijft Vitruvius een ingewikkelder type instrument met twee pompen en verschillende registers, tongwerken en labialen, daar waar Heron alleen nog maar de oude "auloi" kent. Vitruvius spreekt van een 4-tot 8-tal registers voor een instrument.

Ontstaan van het orgel met balgen

Wanneer men begonnen is de complexe windvoorziening van het waterorgel te vervangen door balgen, is niet bekend. Het blijkt in elk geval dat de waterorgels gedurende lange tijd het populairst bleven, omdat ze een groter klankvolume konden produceren en er meer registers konden voorzien worden, wat van het grootste belang was voor hun functie als openlucht- en theaterinstrument. De kleinere balgenorgels werden waarschijnlijk eerder als kamermuziekinstrument gebruikt.

Ondergang van het orgel in het Westen

Bij de grote volksverhuizingen in de 5de en 6de eeuw ging de West-Romeinse orgelcultuur stilaan verloren. De laatste vermelding vinden we in het midden van de 6de eeuw bij Cassiodorus, waarbij sprake is van een balgen-orgel.

Voortbestaan van het orgel in het oosten

In het Byzantijnse rijk bleef het orgel voortbestaan tot in de 15de eeuw. Hier krijgt het orgel voornamelijk een ceremoniële functie aan het hof; hiervan zijn verschillende getuigenissen. Er is geen sprake van technische innovaties. 

Het orgel in de Arabische landen

Uit de historische bronnen leiden we af dat er verschillende soorten orgels of orgel-achtige instrumenten in omloop waren:

- het orgeltype zoals hierboven beschreven en bekend aan het Byzantijnse hof.

- een orgel-achtig instrument dat zeer groot moet geweest zijn en gebruikt werd om militaire signalen te geven.

- een instrument genaamd "magrepha" KLIK HIER

- een soort muziekautomaat: "bomen met zingende vogels"

Het orgel in de vroeg-Christelijke kerk

De oude Christelijke schrijvers stonden bijna zonder uitzondering zeer negatief t.o.v. het orgel. Hoewel men enerzijds de lieflijke klank van het orgel waardeerde en op de hoogte was van het functioneren van het instrument, vond men het volkomen ongeschikt voor de kerk, zoals overigens elke andere vorm van instrumentale muziek. Toch gebruikte men het orgel graag voor allerlei allegorische voorstellingen.

Terugkeer van het orgel in het westen

Een historisch keerpunt is het jaar 757: dan krijgt Pepijn de Korte een orgel ten geschenke van de Byzantijnse keizer Constantijn. Dit zal een nieuwe aanzet zijn voor de ontwikkeling van het orgel in het westen. Dit instrument ging door onbekende omstandigheden verloren. De interesse voor het orgel was echter opnieuw gewekt en men probeerde zonder veel succes soortgelijke instrumenten te bouwen. In de 9de eeuw slaagde een Venetiaanse priester Georgius erin om opnieuw instrumenten te bouwen zoals die in het Byzantijnse rijk bekend waren. Vermoedelijk heeft hij ook zijn kennis doorgegeven aan leerlingen (monniken), wat wellicht kan gelden als een eerste aanzet van de integratie van het orgel in de Christelijke cultuur.

Het orgel in het Hellenistische en Romeinse rijk

Over de eerste geschiedenis van het orgel tasten we in het duister. In de eerste eeuw v.C. werden in Griekenland orgelwedstrijden georganiseerd. Wanneer het orgel in Rome zijn intrede deed, is niet bekend. Bekende schrijvers zoals Cicero en Seneca kenden het instrument en wisten het te waarderen. Vanaf halfweg de eerste eeuw n.C. is het orgel in Rome goed bekend. Vermeldenswaard is dat in heel deze beginperiode het orgel blijkbaar een exclusief profaan instrument was, dat o.m. gebruikt werd voor het opluisteren van Romeinse gladiatorenspelen (deze instrumenten moeten dus wel krachtig geklonken hebben!). We hebben een redelijk duidelijk beeld van hoe het orgel in deze periode eruitzag, aan de hand van bewaarde afbeeldingen, de restanten van een orgel uit 228 dat teruggevonden werd in Hongarije.